Er zijn weinig steden die zo verzadigd zijn van historie en cultuur als Weimar. Het is natuurlijk de stad van Goethe en Schiller, iconen van de Duitse romantiek. Het is ook de stad van de mislukte republiek tijdens het interbellum, en in die periode tevens de geboortegrond van het invloedrijke Bauhaus. Johann Sebastian Bach bracht er belangrijke jaren van zijn componistenloopbaan door, en heeft er zelfs nog een maand in de gevangenis gezeten toen hij iets te enthousiast een andere positie accepteerde zonder zijn werkgever van tevoren in te lichten. Maar Weimar is ook de stad waar een van de meest invloedrijke schilders van de vroege zestiende eeuw, Lucas Cranach de Oude, zijn laatste levensjaar doorbracht.

Lucas Cranach de Oude

Lucas Cranach de Oude was vrijwel zijn hele volwassen leven in dienst van de hertogen van Saksen, die in Weimar een residentie hadden. De hondstrouwe schilder volgde in 1552 zijn broodheer, hertog Johan Frederik I, ‘de Grootmoedige’ naar Weimar. Na een nederlaag tegen Karel V werd die eerst ter dood veroordeeld, maar door afstand te doen van de titel van keurvorst van Saksen werd de straf omgezet in een levenslang ‘huisarrest’. Uiteindelijk werd Johan Frederik werd in vrijheid gesteld en de hertog van Saksen – deze titel mocht Johan Frederik nog wel dragen – koos Weimar als residentie. Cranach woonde tijdens wat het laatste jaar van zijn leven zou worden in bij zijn dochter Barbara in een huis aan de Markt van Weimar, nu het Cranachhaus.

Cranach in Wittenberg

Het grootste deel van zijn leven woonde Cranach echter in Wittenberg. Daar begon hij een atelier dat op zijn hoogtepunt niet minder dan tien assistenten telde, en daarbij nog een aantal leerlingen die niet specifiek genoemd of geteld werden. Dit atelier draaide een enorme productie: er zijn rond de duizend schilderijen van Cranach bewaard gebleven, maar het oorspronkelijke aantal zou nog vier tot vijf keer hoger kunnen hebben gelegen.

Cranach en Luther

In Wittenberg ontmoette Cranach ook de jonge Maarten Luther. Er vormde zich een levenslange vriendschap tussen hen beiden, die zich ook vertaalde naar een intensieve artistieke samenwerking. Vanaf 1520 correspondeerden zij wanneer ze niet in elkaars buurt waren. Als ze allebei in Wittenberg waren, verkeerden ze veel in elkaar gezelschap. Het is Cranach die de vroege pamfletten en schotschriften van Luther tegen de Katholieke kerk en in het bijzonder de Paus voorzag van illustraties. Later zette Cranach de theologische opvattingen van de kerkhervormer Luther om in aansprekende beelden.

Luther en de kunsten

Luther was namelijk geen beeldenstormer. Hij was tegen kunst als object van verering, maar zag wel het nut in van kunst als visueel hulpmiddel om de beschouwer het correcte begrip van de Bijbel duidelijk te maken. Luther zet afbeeldingen in om mensen te helpen het Woord te onthouden en de fundamentele beginselen van het lutheraanse gedachtegoed uit te dragen.

Schilder van de Reformatie

In het museum, in het Stadtschloss van Weimar, vind je in twee zalen schilderijen van Cranach die prachtig laten zien hoe de schilder beelden gebruikte om Luthers gedachtegoed kracht bij te zetten. Cranach genoot vooral bekendheid als portretschilder. Hij heeft onnoemelijk veel rijken en machtigen der aarde vereeuwigd. Maar Cranach gebruikte zijn gaven als portretschilder niet alleen in dienst van zijn broodheren, maar ook om de zaak van Luther te steunen. Eigenlijk kun je spreken van een grootschalige marketingcampagne, waarbij de schilderijen van Cranach dienst deden als reclameposters.

Portretten van Luther

Het atelier van de schilder produceerde een groot aantal portretten van de reformator in verschillende levensstadia: Luther als augustijner monnik, Luther in vermomming als Junker Jörg, huwelijksportretten van Luther met Katharina von Bora en portretten van Luther als eerbiedwaardige schriftgeleerde en reformator. Het interessante van deze portretseries is natuurlijk dat ze niet alleen dienen als portret in het kader van een persoonlijkheidscultus rond de figuur van Maarten Luther. Al deze portretten vertegenwoordigen ook nog een specifiek onderdeel van Luthers denkbeelden, of misschien beter gezegd: een stadium in de ontwikkeling van die denkbeelden.

Van monnik tot reformator

Het portret van Luther als augustijner monnik staat symbool voor zijn confrontatie met de wanpraktijken binnen de katholieke kerk, met name de verrijking door handel in aflaten en de reliekenverering. Het portret van Junker Jörg verwijst naar de banvloek en veroordeling van Luther tijdens de Rijksdag van Worms, en zijn verblijf op de Wartburg. Van groot belang is natuurlijk dat hij tijdens deze periode in elf weken tijd het Nieuwe Testament vertaalde in het Duits, en zo de Bijbelteksten beschikbaar maakte voor gelovigen in hun eigen taal.

Het huwelijksportret van Luther met Katharina von Bora laat een ander belangrijk element zien, namelijk dat Luther in de Bijbel geen fundament vindt voor het celibaat. Zijn huwelijk met een gevluchte non symboliseert dit gegeven. De portretten van Luther als geleerde geven tenslotte de ‘volwassen’ fase van zijn kerkhervormingen aan, waarin hij vanuit de universiteit van Wittenberg de grondslagen voor de nieuwe geloofsopvattingen verder uitwerkt en op schrift stelt.

Het altaarstuk in de Herderkirche

Portretten spelen ook een belangrijke rol op het beroemde altaarstuk dat in de Herderkirche in Weimar staat opgesteld. Het werk werd voltooid in 1555: twee jaar na de dood van Cranach de Oude. Zijn zoon Lucas Cranach de Jonge heeft het altaarstuk voltooid en er zijn zelfs kunsthistorici die beweren dat het gehele werk van Cranach de Jonge is. Toch denken velen dat het oorspronkelijke plan en de opzet van het werk als geheel van zijn vader is. Een toeschrijving is lastig omdat vader en zoon in deze periode nagenoeg dezelfde schilderstijl hadden; een soort universele ‘Cranach-stijl’.

Opdrachtgevers

Het imposante drieluik bevat op het linker- en rechterpaneel portretten van de hertogelijke familie: links Johan Frederik de Grootmoedige en zijn echtgenote Sibylla van Kleef, rechts hun drie zoons. Op het moment dat het altaarstuk voltooid werd, waren ook Johan Frederik en Sibylla al overleden: zij stierven kort na elkaar in 1554. Het altaarstuk is dus in ieder geval ook opgericht door de zoons ter nagedachtenis aan hun ouders.  

De theologische boodschap van het middenpaneel

Op het middenpaneel zien we Bijbelse taferelen, met als belangrijkste elementen de kruisiging en herrijzenis van Jezus Christus. De voorstelling fungeert als een soort zoekplaatje van de geloofsleer van Luther, die stelt dat door de dood van Jezus gelovigen gered zullen worden van de eeuwige verdoemenis. Dit wordt heel letterlijk weergegeven door het bloed van Christus dat de zonden van de gelovige weg wast.

Een extra betekenislaag

Het interessante aan dit paneel is dat die verloste gelovigen in dit geval Lucas Cranach de Oude zelf en Maarten Luther zijn. Dat is een gedurfde artistieke zet. De boodschap lijkt hier te zijn: zelfs een groot kunstenaar als Cranach en de grote reformator Luther zijn in wezen maar arme zondaars, net als wij allen. In de ogen van God is er geen verschil. De vraag is of Cranach de Oude dit al van plan was bij aanvang van het werk. Of wilde zijn zoon zijn vader eren met een centrale plek op het schilderij, net als de zoons van Johan Frederik en Sibylla hun ouders wilden eren met het altaarstuk? Beide lezingen hebben een bepaalde romantiek, maar voor de duiding van het schilderij maken die weinig uit. Het altaarstuk van Weimar kunnen we zien als de opsomming van twee levens: de nieuwe geloofsleer van Luther en het artistieke leven van Cranach de Oude.

De razendsnelle schilder

In 1554 stierf Lucas Cranach de Oude in Weimar op de uitzonderlijk hoge leeftijd van 81 jaar. Hij werd begraven op het Jacobsfriedhof in Weimar, met een grafsteen waarop een manshoog portret van de schilder is uitgehakt. De Latijnse inscriptie eert hem als de ‘pictor celerrissimus‘, de zeer snelle schilder. Sommigen zien dit als een fout, en denken dat er eigenlijk celebrissimus – ‘zeer beroemd’ – had moeten staan. Maar gezien de enorme productie van zijn atelier zou het heel goed een correct eerbetoon kunnen zijn geweest: Lucas Cranach de Oude was zonder twijfel de meest productieve schilder van zijn tijd. Maar bovenal was hij de schilder die de Reformatie een kunstzinnig gezicht heeft gegeven.